خواص گلاب و گل محمدی

گلاب (به ضم گاف) عرقی است که از گل به خصوصی به نام گل محمدی و یا «گل گلاب» می گیرند. به دلیل تقاضای بیشتر صنعت عطر‌سازی برای روغن گل، گلاب محصول جانبی نسبتا ارزان قیمتی حساب می شود.گلاب دارای طعم و بوی متمایزی است و در بعضی غذاهای کشورهای آسیایی استفاده می شود. در ایران در بستنی، چای و شیرینی‌ها مورد استفاده زیادی دارد . گلاب برای اولین بار در ایران قدیم از تقطیر گل رز به دست آمد.

گلاب معروفترین نوع عرقیات گلاب است که از گل سرخ گرفته می‌شود. گفته می‌شود که حضرت محمد(ص) از عطر این گل استفاده می نمودند و به همین دلیل گل سرخ را با نام گل محمدی نیز می‌شناسند. سطح زیر کشت گل سرخ در میمند به بیش از ۸۰۰ هکتار می رسد و سالانه حدود ۲۵۰۰تن گل از آن حاصل می‌شود. فصل برداشت گل محمدی در میمند ماه اردیبشهت است که در این زمان میمند بسیاری از مردم نقاط دیگر برای گردش و دیدار از باغستانهای گل و صنایع عرقیات گیری به میمند می‌آیند. حدود(۹۵%) از گلهای چیده شده از باغهای گل سرخ به مصرف تولید گلاب می رسد و بیشتر این محصولات را در کارخانه های صنعتی به مصرف رسانده می‌شود. بطور کلی حدود ۷میلیون لیتر انواع گلاب سالانه در میمند تولید می شود که از این میزان(۴۰%) به مصرف داخلی و(۶۰%) به خارج ازکشور صادر می شود. امارات عربی متحده ، کویت و سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس عمده‌ترین مقصد صادرات گلاب میمند می باشند. گلاب درانواع مختلف که عبارتند ازگلاب دوآتشه،گلاب ممتاز،گلاب اعلا، گلاب یک‌ویک وگلابهای معمولی دوکیلویی،سه کیلویی و… تولید می‌شود. گلاب دوآتشه از عرق‌کشی دوباره گلاب معمولی حاصل می‌شود که کیفیت عالی دارد. گلاب ازنظرخواص گرم بوده و براساس طب قدیم دارای خاصیت شفابخشی می‌باشد، گلاب برای تقویت اعصاب و قلب بسیار سودمند است. از گلاب بعنوان معطرکننده،انواع شیرینی و حلوا استفاده می شود.

همچنین برای خوشبو کردن مجالس وشستشوی اماکن متبرکه بکار میرود بطوری که ازگلاب ناب هرسال در موسم حج برای شستشوی خانه کعبه و ضریح مطهر امامزادگان استفاده می شود و رایحه دل انگیز عطر گل محمدی خوشبو کننده لباسها و سجاده‌ها نیز می باشد. علاوه بر گلاب که از عصاره گل سرخ تهیه می‌شود، انواع عرقیات دیگر از جمله نسترن، بیدمشک، نعنا، کاسنی، شاتره، بهار نارنج وغیره نیز در میمند تولید می‌شود.

تاریخچه گل محمدی:
تاریخ پرورش گل محمدی و تولید گلاب در قمصر همانگونه که در مبحث قبل مشخص گردید گل محمدی از هر حیث گونه‌ای متعلق به ایران است. در تعیین محدودة مکانی و زمانی ایجاد و توسعة این کشت و گلابگیری در ایران و در گشته می‌توان گفت: تولید و کاربرد این محصول از زمانهای دور و قبل از اسلام و در اقصی نقاط کشور رواج داشته است. به نحوی که گل و گیاهان گل دار، چه خوراکی و چه دارویی همواره بخش بزرگی از پزشکی بومی ایران بوده است. سنگ نگاره‌های ستبر تخت جمشید نمادی گویا از فرهنگ نام آشنای مهرورزی و دوست داشتن گل و گیاه بر سینه دارد. در این بارهکتاب جامع قانون در طب از شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا بازگو کنندة نکات ارزنده‌ای است. این کتاب که حدود ۱۰۰۰ سال قبل نوشته شده است (۳۷۰-۴۲۸ ه.ق.) در مجلدهای مختلف آن مکررا جهت درمان امراض مختلف بر استعمال گل خشک یا گلاب و حتی دیگر عرقیات تاکید شده است. طبق نظر عموم متخصصان، قمصر خاستگاه دیرین گل و گلاب است. دربارة سابقة تاریخی این محصول در قمصر، به علت محیط ناآرام آن، سابقه‌ای طولانی در دست نیست. اما بر اساس یک دیدگاه در عصر ملک شاه سلجوقی که مسجد میان‌ده قمصر ساخته می‌شد و از محراب گچبری آن هنوز بخش عمده‌ای پابرجاست، نمایندة یکی از اتابکان روم شرقی از دامنه‌های کوه اسبی قمصر مقداری گل سرخ خودرو با خود به شهر دمشق که آن روزها داماسکوس خوانده می‌شد می‌برد و در آنجا پرورش داده می‌شد.

دلیل این ادعا در حال حاضر اطلاق نام داماسک رز یا رزاداماسنا در فرهنگ لاتین و در زبان کشورهای انگلیسی زبان به گل سرخ ایران می‌باشد. نکتة قابل توجه در این زمینه تامل در شیوة گلابگیری در قمصر است. زیرا اگرچه تقطیر و تولید عرقیات در ایران قدمتی بس طولانی دارد، فلسفة بکارگیری دستگاه‌های سنتی گلابگیری قمصر بیانگر پویشی جدید در این صنعت، تولید محصول در حجم زیاد و با هدف تجاری است. در حالی که قبل از آن با دستگاههای تقطیر تنها مقدار محدودی برای درمان تولید می‌شده است. از دیگر اسناد موجود دربارة گل و گلابگیری در قمصر وجود سفرنامة شاردن سیاح فرانسوی است که در دوران صفویه نگاشته است. وی در جلد سوم سفرنامه‌اش هنگام عبور از کاشان به معجزة عرق بیدمشک اشاره می‌کند و در ادامة سفرش به طرف اصفهان از راه قهرود بعد از عبور از سد شاه عباسی (شیخ بهایی) آورده است: در اوایل خردادماه بود و گلها هنوز نشکفته بودند. این به همان گلهای محمدی منطقه که در اوایل خردادماه می‌شکفند اشاره دارد. وی در جلد چهارم سفرنامه‌اش ذیل بخش نوشیدنی‌ها، عنوان قابل توجهی به نام یک رقم شگفت‌انگیز در صادرات آورده، سپس بطور مفصل به عرقیات نختلف و نحوة تولید و کاربرد انها اشاره می‌کند. همچنین از خواص گل و صنعت گلابگیری در ایران آن روز بحث کرده شرح مبسوطی از فرایند شهد و خواص گلاب دارد.

نکتة مهم این است که وی می‌نویسد: از این شربت مطبوع به سرتاسر مشرق زمین صادر می‌شود و کشتی‌هایی که کاملا انباشته از آن است به صوب هندوستان عزیمت می‌کنند. این همه بیانگر رونق فوق‌العادة این صنعت در دوران گذشته نسبت به وضعیت کنونی است و این که چقدر این صنعت در منطقه و کشور رواج داشته، که با توجه به وضعیت حمل و نقل و عدم دسترسی‌های آن دوران، در این سطح وسیع به عنوان یک کالای عمدة صادراتی در عرصة تجارت خارجی مطرح بوده است. دیگر منبعی که در این باب به نکاتی اشاره دارد فرهنگ دهخدا است. این مطلب در سالهای ۳۷-۱۳۳۷ ه.ش. نگارش شده است و اشاره دارد: محصول عمدة قصبة قمصر گل محمدی، سیب‌زمینی، انواع میوه‌های سردسیری و مختصر باغات است. در فصل بهار و موسم برداشت گل، عطر گلهای قصبه از چند کیلومتری به مشام می‌رسد. در آن موقع حدود هفتاد کارگاه گلاب و عطرگیری دایر می‌گردد و مصرف روزانة هر کارگاه تقریبا ۵۰۰ کیلوگرم گل است و گلاب و عطر آن در تمام نقاط کشور معروف است. در هر صورت صنعت گلابگیری در تمام دوره‌های زمانی گذشته رواج داشته به شکل وسیعی تولید می‌شده حتی صنایع جنبی آن نظیر مسگری، شیشه‌سازی و وسایل بسته‌بندی آن نیز در کنارش رواج داشته است. از نظرگاه تولید و فروش محصول نیز بیشتر به خارج از منطقه صادر می‌شده است و بدین علت بر خلاف اغلب صنایع دستی در طول تاریخ و به خصوص در دوران معاصر توانسته است که جایگاه خود را در عرصة بازار مصرف حفظ کرده روز به روز بر کمیت و کیفیت خود بیفزاید به گونه‌ای که در این زمینه انواع عرقیات گیاهی و دارویی نیز بدان اضافه گردیده است. از دیگر تبعات این تحولات نفوذ و گسترش این صنعت به روستاهای پیرامون قمصر و حتی به دیگر استانهای کشور در دهه‌های اخیر است. به نحوی که طبق نظر اهالی روستاهای بخش قمصر، از سال ۱۳۱۰ به بعد گل محمدی برای کشت به این روستاها راه یافت و از سال ۱۳۳۶ به بعد برخی گلابگیران حرفه‌ای قمصر به علت قیمت نازل گل این روستاها دستگاههای خود را در آنجا دایر نمودند.

البته پس از چندی با مشخص شدن کیفیت پایین محصول گل این روستاها روند مذکور متوقف شد. اما در این روستاها در اثر این عمل و عوامل دیگر گلابگیری سنتی به سبک قمصر فراگرفته شد و رواج یافت و تاکنون گسترش یافته است. علت این همه تاکید بر گلاب قمصر مرغوبیت فوق‌العاده گل تولیدی قمصر بوده و این به سبب شرایط طبیعی ویژة قمصر است. چه در گذشته و چه در امروز بهترین و عالیترین محصول گل و گلاب و طلای معطر با عیار بسیار بالا که دقیقا منطبق با استانداردهای آن می‌باشد محصول آب و خاک و اقلیم این سازمان است. در کنار این عامل اساسی، روش سنتی گلابگیری قمصر را باید حاصل هنر، ذوق، سلیقه، پشتکار و ابتکار مردم آن دانست. مردمی که با الهام از فرهنگ اراده و سابقة درخشان نظام اجتماعی خویش آن را پرورانیده و توسعه داده‌اند. از این رو باید برای تجارب ارزشمندی که طی سالیان دراز در این مسیر کسب کرده‌اند ارزش گذاری نمود.

معرفی گل محمدی برای انواع گل رز در فارسی نامهایی مانند سرخ‌گل، گل محمدی یا گل چای ذکر شده است. البته این نام بیانگر تنوع گستردة گونه‌های آن نیست چراکه تاکنون بیش از ۲۰۰۰۰ گونه گل رز شناخته شده است. این گل گذشته از آن که سر دستة تیرة مهمی از گیاهان است از نظر ساختمان، رنگ و عطر گلهایش کاملترین نوع گل بوده و تاکنون هیچ یک از جنس‌ها و نژادهای متنوع گیاهان در تنوع و تکامل به پای این گل نرسیده است.

این گونه منحصر به ایران می‌باشد. بطور کلی در منابع مختلف و طبق نظر اکثر کارشناسان زیست گیاهی گونة مذکور از ابتدا در ایران پرورش یافته و از این کشور به دیگر نقاط جهان پخش شده است.گل محمدی یا طلای معطر از نظر ویژگیهای فیزیکی و شکل ظاهری دارای خصوصیات زیر است: گل نیمه پر پر، صورتی رنگ و بسیار خوشبو، برگ‌گلها به شکل تخم مرغی، دارای ۵ تا ۷ برگچه و یک دم برگ، شکل گیاه آن بوته‌ای پر پشت با بلندای نزدیک به ۱٫۵ متر، دارای خارهای ریز بیشمار روی ساقه‌ها به ویژه در ساقه‌های جوان آن. در نشست مورخ ۲۲/۹/۱۳۷۴ شمسی که با حضور ریاست انجمن باغبانی ایران و شماری از استادان دانشگاه‌های ایران برگزار گردید، گل سرخ محمدی با ویژگیهای مذکور به عنوان گل ملی کشور تایید و برگزیده شد. شرایط لازم برای پرورش گل محمدی گل محمدی اگرچه در شرایط اقلیمی و طبیعی متفاوتی می‌روید، اما نظر به اهمیت کیفیت اسانس آن برای دست یافتن به نتایج مطلوبتر، این گیاه باید در محیط ویژة جغرافیایی و طبیعی پرورش یابد. بطور کلی هر چه ارتفاع منطقه بیشتر و هوا سردتر باشد و در نتیجه آب و هوا سرد و نیمه خشک در زمستان و معتدل و خشک در تابستان باشد، بهترین محیط اقلیمی برای پرورش آن ایجاد خواهد شد. گل محمدی از حیث درجة حرارت در دمای ۱۵ تا ۲۲ درجه بهترین رشد را دارد. چنانچه اختلاف درجة حرارت هوا بین شب و روز ۵ تا ۱۰ درجه (خصوصا در انتهای شب) باشد، اسانس بیشتری در گل ایجاد خواهد شد. البته نباید فراموش کنیم که این اختلاف فشار باید آهسته و منظم باشد. در غیر اینصورت مناطقی که با جریان باد روبرو هستند در تولید گل مرغوب با مشکل اساسی روبرو هستند.

از نظر شرایط آبیاری اصولا گیاه گل سرخ ایران، گیاهی قانع و کم توقع معرفی می‌شود و دورة آبیاری آن در رنجی با دامنة‌۷ تا ۲۱ روز در فصل تابستان متغیر است و در محیطی با بارندگی مناسب حتی بصورت دیم کاشته می‌شود. نهایتا برای خاک لازم برای کشت آن باید گفت خاک لوم، یعنی مخلوطی از شن و رس که خاکی سبک است با PH بالا و بدون شوری، بهترین خاک است. شایان ذکر است که در پرورش گل محمدی، اگرچه در وضعیت سخت محیطی این گیاه رشد می‌نماید، باید توجه داشت که هر چه دوره‌های آبدهی کوتاهتر و ترکیبات آلی خاک بیشتر شود، گل وزین‌تر و با اسانس بیشتر تولید خواهد شد. طبق تجارب بدست آمده در قمصر، دورة آبدهی نباید حتما به تابستان منحصر شود بلکه آبیاری گیاه در فصل زمستان و خاصه در موقع برداشت محصول بسیار در بازده محصول مؤثر خواهد بود. در مجموع گل محمدی از شرایط بسیار ساده و کم هزینه‌ای در مراحل کاشت، داشت و برداشت برخوردار بوده، از هر حیث به نسبت دیگر محصولات، مواد حاصل از آن از جمله گلاب، از ارزش افزوده و سودآوری بالایی (نسبت به هزینه) برخوردار است.

گل محمدی از خانواده ی گل سرخ با گل برگ هایی به رنگ صورتی است. این گل ها در خرداد ماه ظاهر می شوند و در همین ماه است که گلاب گیری انجام می پذیرد. گل محمدی رایحه ی خوشی دارد و گلاب نیز همین رایحه ی خوش را در خود تثبیت می کند.

براساس مدارک جدید، ایرانیان اولین قومی بودند که از «گل سرخ»، اسانس و گلاب را به روش تقطیر به دست آوردند و سپس این فن را به سایر نقاط دنیا انتقال دادند. «ابن سینا» دانشمند بزرگ ایرانی، تحقیقات وسیعی در مورد استخراج اسانس ها به روش تقطیر داشته است.

نام گلاب با فرهنگ سنتی و باورهای مذهبی مردم نیز درآمیخته است. گلاب خاص ایران است و جالب آن که فقط در شهر کاشان به عمل می آید.

پرورش گل محمدی با تاریخ «قمصر» عجین شده است. هر چند امروزه گلاب گیری از «قمصر» به «نیاسر» یکی از بخش های دیگر کاشان گسترش پیدا کرده، ولی گلاب قمصر در نوع خود هم چنان بی رقیب مانده است.

گلاب کاشان در پیشینه ی ادبیات ایران نیز رسوخ کرده و جایگاه ویژه ای داشته است، به طوری که شعرا برای تلطیف اشعار خود از نام گلاب با آمیزه ای از معشوق خود نام می برده اند.

گلاب با آئین های مذهبی همخوانی دیرینه ای دارد. به طور نمونه حدود یک قرن است که گلاب قمصر بر سر و روی دسته های سینه زنی ایام سوگواری اباعبدالله الحسین (ع) پاشیده می شود. هم چنین هر ساله کعبه را پس از پرده برداری با گلاب ایران شستشو می دهند.

از تقطیر مجدد گلاب، فرآورده ای به دست می آید که به آن « گلاب دو آتشه » می گویند. اگر مجداً گلاب دو آتشه را تقطیر کنند گلاب غلیظی از نظر اسانس به دست می آید که فوق العاده معطر بوده و در حقیقت گلاب ناب و خالص است.
در گذشته گلاب در طب سنتی مصارف درمانی بسیاری داشته است.

اثرات مفید گلاب بر پوست بدن:
یکی از مهم ترین کاربردهای گلاب، جهت مواظبت از پوست است. گلاب برای انواع پوست ها به خصوص پوست های خشک و حساس مناسب است. یکی از موارد استفاده ی گلاب جهت پاک کردن پوست می باشد و می توان به جای محصولات شیمیایی پاک کننده، از آن استفاده کرد.

استفاده ی دیگر آن جهت طراوت و تازگی پوست است؛ بدین گونه که پس از هر بار استحمام که منافذ پوست بازتر هستند، گلاب را به پوست صورت بمالید. در این حالت اسانس موجود درگلاب به سرعت جذب پوست می شود که با توجه به اثرات آن در افزایش جریان خون، باعث شادابی پوست می گردد. البته استفاده ی مداوم از این روش می تواند این اثرات مطلوب را ایجاد کند.

گلاب به دلیل داشتن خاصیت ضد عفونی کننده و هیدراته (آبدار) کردن برای پوست سر و مو مفید است.
گلاب حتی برای رفع جوش های بدن نیز موثر است. برای این کار مقداری گلاب را با جوش شیرین مخلوط کنید تا خمیر نرمی به دست آید. سپس این خمیر را مدت یک ساعت یا تمام شب ( موقع خواب ) روی جوش های خود قرار دهید .
گلاب به دلیل داشتن خاصیت ضد عفونی کننده و هیدراته (آبدار) کردن برای پوست سر و مو مفید است. برای این کار، با استفاده از یک قطره چکان، گلاب را روی پوست سر خود بریزید.

سایر خواص درمانی گلاب:
با توجه به اثرات قابض اسانس رز، گلاب برای زنانی که دچار کاهش میل جنسی هستند مناسب است. استفاده از این خاصیت در قدیم توسط رومیان بسیار متداول بوده است.

به دلیل داشتن خاصیت ضد عفونی کننده و ضدمیکروبی، برای شست¬وشوی چشم مناسب است؛ البته گلابی که بدین منظور استفاده می شود، باید عاری از آلودگی ها و به اصطلاح استریل باشد. برای رفع خستگی و درد چشم نیز می توانید مقداری گلاب به پشت پلک های خود بمالید.

با توجه به گران بودن اسانس رز، متأسفانه بسیاری از محصولات آرایشی و بهداشتی، حاوی اسانس مصنوعی رز هستند که خواص اسانس طبیعی را ندارند. همچنین اسانس های طبیعی که از گونه های متفرقه و غیراصلی رز تهیه می شوند نیز ممکن است خواص نام برده را نداشته یا به طور ضعیف دارای این خواص باشند.

گلاب برای بیماری های گوارشی مانند نفخ، دل به هم خوردگی و اسهال مزمن مفید است.

گلاب در رفع دردهای روماتیسمی نیز موثر است.

از بُخور آن می توان برای درمان گلودرد و بیماری های تنفسی استفاده نمود.

گلاب ، قلب و معده را تقویت می کند، اضطراب را از دل دور می کند.

براى معالجه اشخاص گرمازده، بهترین راه خورانیدن گلاب همراه با مقداری یخ است، به قدرى که تولید قى نموده و صفرا را خارج نماید.

گلاب بهترین نوشیدنی برای کسانی است که دچار خونریزی سینه و گلو هستند.

گلاب ناراحتی سینه را از بین می برد و از ابتلا به بیهوشی جلوگیری می کند.

نوشیدن گلاب خنک، گرمی درون را از بین مى برد و بدن را تقویت مى کند.

بوییدن گلاب براى تقویت قلب و رفع بیهوشى و تقویت حواس باطنى مفید است.

براى معالجه اشخاص گرمازده، بهترین راه خورانیدن گلاب همراه با مقداری یخ است، به قدرى که تولید قى نموده و صفرا را خارج نماید.

نوشیدن و بوییدن «گلاب» سردرد را برطرف می کند، مخصوصا سردردى که در اثر استنشاق هواى آلوده یا شنیدن سر و صدا باشد.